• लक्ष्मण आचार्य

आधुनिक व्यावसायिक जगतमा ध्यानको महत्व दिनप्रतिदिन बढ्दो छ। यस लेखमा हामी ध्यानको परिभाषा, यसको ऐतिहासिक महत्व, र यसले व्यवसाय तथा आर्थिक क्षेत्रमा पार्न सक्ने प्रभावहरूको बारेमा चर्चा गर्नेछौं।

ध्यानको परिभाषा र महत्त्व

ध्यान शब्दको मूल अर्थ हो- डुब्नु, लाग्नु, एक लय हुनु। हिन्दू सभ्यताको पूर्वीय दर्शनमा आधारित यो शब्दले विश्व कल्याण एवम् जीव, आत्मा तथा परमात्मासँग जोड्ने प्रक्रियालाई बुझाउँछ। आधुनिक व्यवसाय जगतमा यसको अर्थ केही फरक भए पनि, यसको मूल भावना भने उस्तै रहेको छ – आत्मचेतना र एकाग्रता।

भगवद्गीतामा श्रीकृष्णले ध्यानको महत्वबारे यसरी वर्णन गरेका छन्:

यत्रोपरमते चित्तं निरुद्धं योगसेवया ।

यत्र चैवात्मनात्मानं पश्यन्नात्मनि तुष्यति ॥ (गीता ६/२०)

अर्थात्, योगको साधनाद्वारा जब चित्त शान्त हुन्छ, त्यस अवस्थामा मानिसले आफ्नो आत्माद्वारा परमात्माको साक्षात्कार गर्दछ र आफैंमा सन्तुष्ट रहन्छ।

व्यवसाय र ध्यान : एक नयाँ दृष्टिकोण

आजको प्रतिस्पर्धात्मक व्यावसायिक वातावरणमा उच्च दबाब र तनाव सामान्य भएका छन्। यस्तो परिस्थितिमा ध्यानले महत्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ।

जर्मनीको म्याक्स प्लांक इन्स्टिच्युट अफ ह्युमन कग्निटिभ एन्ड ब्रेन साइन्सले गरेको एक अध्ययन अनुसार, नियमित ध्यान अभ्यासले मस्तिष्कमा सकारात्मक परिवर्तनहरू ल्याउँछ।

व्यवसायको सन्दर्भमा यी परिवर्तनहरूले निम्न क्षेत्रहरूमा सुधार ल्याउन सक्छन् :

• निर्णय क्षमता
• तनाव व्यवस्थापन
• रचनात्मकता
• टीम कार्य
• उत्पादकता

कर्पोरेट जगतमा ध्यान

विश्वका धेरै प्रमुख कम्पनीहरूले आफ्ना कर्मचारीहरूका लागि ध्यान कार्यक्रमहरू सुरु गरेका छन्। गुगल, एप्पल र ग्लोडम्यान साच् जस्ता कम्पनीहरूले यस्ता कार्यक्रमहरूबाट लाभ लिइरहेका छन्।

नेपालमा पनि केही ठूला कर्पोरेट घरानाहरूले यस प्रवृत्तिलाई अपनाउन थालेका छन्।

आर्थिक नीति र ध्यान

केही अर्थशास्त्रीहरूले ध्यानलाई राष्ट्रिय उत्पादकता बढाउने एक साधनको रूपमा हेर्न थालेका छन्।

यदी एक देशको श्रमशक्तिले नियमित ध्यान गर्ने हो भने यसले समग्र अर्थतन्त्रमा सकारात्मक प्रभाव पार्न सक्ने तर्क गरिएको छ। यद्यपि, यस विषयमा थप अनुसन्धानको आवश्यकता रहेको विज्ञहरू बताउँछन्।

व्यवसायिक नैतिकता र ध्यान

ध्यानले व्यक्तिगत नैतिकता र मूल्य मान्यतालाई बलियो बनाउँछ। यसले व्यवसायिक जगतमा पारदर्शिता र सदाचार बढाउन मद्दत गर्न सक्छ।

योग तत्त्वोपनिषद्ले भनेझैं, ध्यानले कर्म निष्ठा, अनुशासन तथा नैतिकताको विकास गर्छ। यसको परिणामस्वरूप कार्यक्षमतामा वृद्धि हुन्छ र भ्रष्टाचार नियन्त्रणमा मद्दत पुग्छ।

उद्यमशीलता र ध्यान

स्टार्टअप संस्कृतिमा ध्यानको महत्व बढ्दो छ। धेरै सफल उद्यमीहरूले ध्यानलाई आफ्नो दैनिक दिनचर्याको अभिन्न अंग बनाएका छन्। उदाहरणका लागि एप्पलका संस्थापक स्टिभ जब्सले ध्यानलाई आफ्नो सफलताको एक महत्वपूर्ण कारक मानेका थिए। उनी पैसाका बारेमा सोच्नुको सट्टा ध्यानस्थ अवस्थामा नयाँ प्रविधि र उत्पादनहरूको बारेमा सोच्थे।

ध्यान, जीवन र पैसाबीचको सन्तुलन

व्यवसायी र उद्यमीहरूका लागि पैसा महत्त्वपूर्ण छ, तर यो जीवनको एकमात्र लक्ष्य होइन।

ध्यानले हामीलाई जीवनको वास्तविक अर्थ बुझ्न मद्दत गर्छ। यसले हामीलाई सिकाउँछ कि पैसा जीवनको एक साधन हो, लक्ष्य होइन।

जब हामी यो बुझ्छौं, तब हाम्रो व्यवसायिक दृष्टिकोण पनि परिवर्तन हुन्छ। हामी केवल नाफाको पछि नलागेर, समाजलाई केही दिने उद्देश्यले काम गर्न थाल्छौं।

निष्कर्ष

ध्यान अब केवल आध्यात्मिक अभ्यास मात्र होइन, यो आर्थिक सफलता र व्यक्तिगत विकासको एक महत्त्वपूर्ण उपकरण बन्दै गएको छ। यसले व्यवसायीहरूलाई आफ्नो काममा थप एकाग्र हुन, रचनात्मक हुन, र आफ्नो व्यवसायलाई नयाँ उचाइमा पुर्‍याउन मद्दत गर्छ।

साथै, यसले उनीहरूलाई आफ्नो व्यक्तिगत जीवन र कामबीच सन्तुलन कायम राख्न पनि सहयोग गर्छ।

आगामी वर्षहरूमा, ध्यान र व्यवसायबीचको यो सम्बन्ध अझ बलियो हुने अपेक्षा गर्न सकिन्छ। यसले न केवल व्यक्तिगत उत्पादकता र कल्याणमा सुधार ल्याउनेछ, समग्र आर्थिक विकास र सामाजिक कल्याणमा पनि योगदान पुर्‍याउनेछ।

अन्त्यमा, हामी भन्न सक्छौं कि ध्यान र व्यवसायको यो संगम २१औं शताब्दीको एक महत्त्वपूर्ण आर्थिक र सामाजिक प्रवृत्ति बन्न सक्छ।

(राजस्व पत्रिका २०८१ मा प्रकाशित लेखको संपादित अंश)