काठमाडौं। नेपालमा यो वर्षको ३ महिनामा पेट्रोलको मूल्य प्रति लिटर १२ रुपैयाँले बढेको छ। यस्तै डिजलमा प्रति लिटर ५ रुपैयाँसम्मले मूल्य बढेको छ।
नेपाल आयल निगमका अनुसार नेपाली बजारमा अहिले अप्रिल १५ सम्म आइपुग्दा ३ महिनाको अवधिमा पेट्रोल लिटरमा १२ रुपैयाँले बढेर प्रति लिटर १७८ रुपैयाँ भएको छ भने डिजलमा ५ रुपैयाँले बढेर प्रति लिटर १६१ रुपैयाँमा बिक्री भइरहेको छ। जनवरी १५ मा भने पेट्रोल लिटरको १६६ र डिजल १५६ रुपैयाँ थियो।
यसैगरी ग्यास प्रति सिलिन्डर १८९५ थियो तर अहिले सिलिन्डरमा १५ रुपैयाँ बढेर १९१० रुपैयाँमा बिक्री भइरहेको छ। निगमलाई ग्यासमा अझै पनि प्रति सिलिन्डर २९६ रुपैयाँ घाटा छ। त्यसैले गर्दा पेट्रोल तथा डिजलमा भारतबाट नयाँ मूल्य आउदा पनि भनेजति मूल्य घटाउन नसकेको निगमले बताएको छ।
निगमले अहिले पेट्रोल र डिजलबाट ग्यासको घाटा परिपूर्ति गर्दै आएको छ। यसरी निगमलाई ग्यासमा मात्र मासिक लगभग ७० करोड रुपैयाँ घाटा छ। तर हवाई इन्धनको मूल्य भने ६ महिनादेखि यथावत नै राखिएको छ।
यसैगरी, अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा यो ३ महिनामा क्रुड आयलको मूल्य प्रति ब्यारल ११ डलरसम्मले बढेको छ। जसमा डब्लुटीआई क्रुड आयलको मूल्य यो वर्षको जनवरी १५ तारिखमा प्रति ब्यारल ७३.२५ डलर थियो भने अप्रिल १५ सम्म आइपुग्दा ३ महिनाको अवधिमा प्रति डलर ८४.४३ डलर पुगेको छ। यसबिचमा यसको मूल्य प्रति ब्यारल ११.१८ डलरले बढेको हो।
यस्तै, ब्रेन्ट क्रुड आयलको मूल्य पनि यो वर्षको जनवरी १५ तारिखमा प्रति ब्यारल ७८.५६ डलरमा कारोबार भएको थियो। तर यो ३ महिनाको अवधिमा प्रति ब्यारल ८९.५२ डलरमा कारोबार भइरहेको छ। यस बिचमा ब्रेन्ट क्रुड आयलको मूल्य प्रति ब्यारल १०.९६ डलरले बढेको छ।
यसरी पेट्रोलियम पदार्थको मूल्य बढ्दा ढुवानीदेखि अन्य धेरै कुरामा असर पुग्ने भएकाले यसलाई महत्वका साथ हेरिन्छ। यसको असर उपभोक्ता बजारमा प्रत्यक्ष पर्छ।
निगमका निर्देशक विनितमणि उपाध्याय नेपालमा यसरी पेट्रोलियम पदार्थको मूल्य बढ्नुमा अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा भएको क्रुड आयलको मूल्यमा हुने उतार चडावलाई मूख्य कारण मान्छन्। यसका साथै उनले रिफाइनरीहरूले सेट गर्ने मूल्यले पनि निगममा आउने नयाँ मूल्य निर्धारण गर्ने बताए।
अहिले हमास जस्ता स्थानमा भइरहेको तनावका कारण तेल बोकेका ट्यांकरहरू अलपत्र पर्ने गरेका छन्। जसका कारण माग पूर्ति हुन समय लाग्ने भएपछि रिफाइनरीहरूले मूल्य बढाएको उनको भनाइ छ।
‘एउटा कुरा तेलको माग एकदम बढ्दा पनि क्रुड आयलको मूल्य बढाउँछ। अर्को कुरा भनेको मार्केट अस्थिर भएको अवस्थामा पनि क्रुड आयलको मूल्य फ्लक्चुएट हुन्छ। त्यसको प्रत्यक्ष असर हामी जस्तो तेल आपूर्ति गर्ने देशलाई पर्छ,’ उनले भने।
भूराजनीतिक तनावले आपूर्तिमा समस्या
तेलको मूल्यहरू विशेष गरी मध्य पूर्वमा भूराजनीतिक उतार-चढावका कारण कमजोर छ। त्यस्तै, १ अप्रिलमा सिरियास्थित इरानी दूतावासमा इजरायलले गरेको हवाई आक्रमणले यस क्षेत्रमा तनाव बढ्ने चिन्ता बढाएको छ।
यो जारी इजरायल-हमास युद्धको बीचमा आएको हो, जसले रेड सीमा यमनी हुथी विद्रोही आक्रमणहरूलाई पनि जन्म दिएको छ। जसका कारण रेड सी र स्वेज नहर हुँदै तेल र ग्यासको ढुवानीमा पनि भारी अवरोध र ढिलाइ भएको छ।
धेरै शिपिङ कम्पनीहरू अब अफ्रिकी महाद्वीप वरिपरिबाट यात्रा गर्न बाध्य भएका छन्। यसले पनि तेलको मूल्यमा वृद्धि भएको छ।
यो मुख्यतया मध्य पूर्वमा बढ्दो भूराजनीतिक तनावको नतिजा हो। साथै निकट भविष्यमा मेक्सिकोको तेल आपूर्ति घट्ने अनुमान गरिएको छ। तेल बजारहरूले अझै पनि पेट्रोलियम निर्यात गर्ने देशहरूको संगठन (ओपेक प्लस) समितिले गत महिनाको दोस्रो त्रैमासिकको लागि स्वैच्छिक कटौती विस्तार गरेको प्रभाव अनुभव गरिरहेका छन्।
यसमा सबैभन्दा ठूलो कारण भनेको उत्पादन कटौतीको लागि ओपेक प्लसले निरन्तर प्रतिबद्धता गर्नु हो। यद्यपि, त्यो चाँडै परिवर्तन हुन सक्छ।
यस्तै विशेष गरी अमेरिकी अर्थतन्त्रको बललाई ध्यानमा राख्दै विश्वव्यापी अर्थतन्त्र अब परिवर्तनबाट गुज्रिरहेको छ भन्ने अपेक्षा गरिएको छ। अहिले धेरै कुराहरू अपेक्षा गरिएभन्दा बाहिर गएका छन्।
क्रेडिट चक्र सूचकहरूका विभिन्न क्षेत्रहरूले पनि सुधार देखाउँदै छन् तर भूराजनीतिक अवस्थाले तेलको मूल्यलाई उच्च राखेको छ।
चीन र अमेरिका दुवैबाट अपेक्षित उत्पादन खरिद प्रबन्धक सूचकांक (पर्चेज म्यानेजर इन्डेक्स) रिपोर्टहरूले पनि सकारात्मक रुपमा तेलको मूल्य बढ्नुमा योगदान गरेको छ। यी दुवै देशले उत्पादन र औद्योगिक क्षेत्रमा चाँडै नै माग बढ्ने लगानीकर्ताले अपेक्षा गरेका थिए।
मेक्सिकोको राज्य-नियन्त्रित तेल फर्म पेमेक्सले पनि आगामी केही महिनाहरूमा कच्चा तेलको निर्यात घटाउने योजनाहरू खुलाएको छ, जसले थप आपूर्ति अवरोधको डर बढाएको छ। ओपेकको अप्रिल ३ मा भएको संयुक्त मन्त्रीस्तरीय बैठकले पनि हालको बजार अवस्थाको विश्लेषण गरी आफ्नो उत्पादन कटौतीको प्रतिबद्धतालाई निरन्तरता दिएको छ।
पछिल्ला केही महिनाहरूमा विभिन्न उत्साहजनक आर्थिक तथ्याङ्क रिपोर्टहरू पछ्याउँदै चिनियाँ मागमा वृद्धि हुने अपेक्षाहरूले पनि तेलको मूल्य बढ्दै गइरहेको छ। भूराजनीतिक तनावपछि यो चीनको माग तेलको मूल्यलाई प्रभाव पार्ने प्रमुख कारक मानिएको छ।
सन् २०२३ मा अमेरिका विश्वको सबैभन्दा ठूलो तेल उत्पादक र पेट्रोलियम निर्यात गर्ने देशहरूको संगठन बाहिरका अन्य देशहरूबाट कच्चा उत्पादनमा बलियो वृद्धिले बजारहरूलाई माग भएजति पर्याप्त तेल हुनेछ भन्ने आश्वस्त पार्न मद्दत गर्यो। भूराजनीतिक तनावले उत्पन्न गरेको खतराको बावजुद मूल्य वर्षको धेरैजसो समयसम्म सुस्त रह्यो। यो कदमले इजरायल र हमास बीचको द्वन्द्वले उत्पन्न हुने जोखिमलाई बजारले ठूलो मात्रामा कम गर्यो।
तर २०२४ एकदमै फरक वर्ष जस्तो देखिन्छ। केही विश्लेषकहरूले अपेक्षा गरेभन्दा माग बलियो भएको छ। र सम्भावित भूराजनीतिक घटनाहरूको श्रृंखलाले साउदी अरेबिया र यसका सहयोगीहरूले उत्पादन कटौतीसहित सम्भावित आपूर्तिको चिन्ता बढाएको छ।
मध्य पूर्व तेल बजारको लागि अवरोधको एक मात्र सम्भावित स्रोत होइन। रसियाले युक्रेनसँगको युद्धमा ढिलै भएपनि लाभ लिइरहेको छ। जबकि युक्रेनले रूसी तेल पूर्वाधारमा महत्त्वपूर्ण क्षति पुर्याउन ड्रोन र मिसाइलहरू कसरी प्रयोग गर्ने भनेर पत्ता लगाएको छ। यसले अस्थायी रूपमा डिजल र पेट्रोल जस्ता उत्पादनहरू उत्पादन गर्ने रूसको क्षमतालाई घटाउँदै लानेछ।
युक्रेनको उद्देश्य स्पष्ट रूपमा रसियाले युद्धको लागि कोष उपलब्ध गराउने राजस्व घटाउने प्रयास गर्नु हो, तर यसको प्रभाव विश्व पेट्रोलियम बजारमा पर्नेछ। यसरी तेल उत्पादनमा कमी आउँदा बजारको माग पूर्ति हुन सक्दैन र यसले कच्चा तेलको मूल्य बढाउन मद्दत गरिरहेको छ।
