काठमाडौं। २० जुलाईमा भारतले चामलको घरेलु मूल्यमा बढ्दो महँगीलाई शान्त पार्न गैर-बासमती सेतो चामलको निर्यातमा प्रतिबन्ध लगाएको थियो।

अमेरिका र क्यानाडाका भारतीय किराना पसलहरूमा चामल अभाव भइरहेको रिपोर्ट र भिडियोहरू आउने थालेपछि भारतले निर्यातमा प्रतिबन्ध लगाउने निर्णय गरेको थियो। यो प्रतिबन्धले विभिन्न देशहरुमा चामल लगायत अन्य खाद्यान्नको मूल्यहरू बढाउँदै लगेको छ।

के हुन्छ जब भारतले विश्वभर अर्बौंको खाद्यान्नको लागि आवश्यक खाद्य पदार्थको निर्यातमा प्रतिबन्ध लगायो? यो प्रश्‍न अहिलेको सबैभन्दा चासोको विषय छ।

अहिले धानका हजारौं प्रजातिहरू छन्, जुन उब्जनी र उपभोग गरिन्छ। तर त्यसमा पनि चार प्रकारका धानहरुलाई मुख्य समूह मानिन्छ जुन विश्वव्यापी रूपमा व्यापार गरिन्छ। पातलो लामो दाना इंडिका चामलले विश्वव्यापी व्यापारको ठूलो हिस्सा ओगटेको छ। तर बाँकी बासमती जस्तै सुगन्धित वा अन्य सुगन्धित चामलले बनेको हुन्छ। जसमा छोटो दाना भएको जापोनिका चामल सुशी र रिसोटोसका लागि प्रयोग गरिन्छ भने चिल्लो वा टाँसिएको चामल मिठाईको लागि प्रयोग गरिन्छ।

भारत विश्वको शीर्ष चामल निर्यातकर्ता हो। यहा उत्पादन हुने अनाजको विश्वव्यापी व्यापारको करिब ४० प्रतिशत हिस्सा ओगटेको छ। साथै थाइल्याण्ड, भियतनाम, पाकिस्तान र अमेरिका अन्य शीर्ष निर्यातकर्ता हुन्। चामलका प्रमुख खरिदकर्तामध्ये चीन, फिलिपिन्स र नाइजेरिया छन्।

इन्डोनेसिया र बंगलादेश जस्ता स्विङ खरिददारहरू पनि छन् जसले घरेलु आपूर्तिको अभाव हुँदा आयात बढाउँछन्। अफ्रिकामा चामलको खपत उच्च छ र बढ्दो छ। क्युबा र पानामा जस्ता देशहरूमा यो ऊर्जाको मुख्य स्रोत हो। गत वर्ष भारतले १४० देशमा २२ करोड टन चामल निर्यात गरेको थियो। त्यसमध्ये ६० लाख टन अपेक्षाकृत सस्तो इन्डिका सेतो चामल थियो। त्यति खेर चामलको अनुमानित विश्वव्यापी व्यापार ५ करोड ६० लाख टन थियो।

इन्डिका सेतो चामलको विश्वव्यापी व्यापारको लगभग ७० प्रतिशत प्रभुत्व छ। र भारतले अब यसको निर्यात बन्द गरेको छ। गत वर्ष टुक्रा चामल निकासीमा लगाएको प्रतिबन्ध र गैर-बासमती चामलको निर्यातमा २० प्रतिशत भन्सारको शीर्षमा यो चामल पर्छ।

दक्षिण एसियामा प्रतिकूल मौसम, भारतमा असमान मनसुन वर्षा र पाकिस्तानमा बाढीले पुर्‍याएको क्षतिले आपूर्ति प्रभावित भएको छ। मलको मूल्य बढेपछि धान उत्पादनको लागत बढेको हो। मुद्राहरूको अवमूल्यनले धेरै देशहरूको लागि आयात लागत बढाएको छ। तर उच्च मुद्रास्फीतिले व्यापारको उधारो लागत बढाएको छ।

प्रतिबन्धले चामलको विश्वव्यापी मूल्य बढाउने चिन्ता

जुलाईको यस निर्यात प्रतिबन्धले चामलको विश्वव्यापी मूल्यको बारेमा चिन्ता जगाएको छ। अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोष (आईएमएफ)का प्रमुख अर्थशास्त्री पियरे-ओलिभियर गौरिन्चसले यो प्रतिबन्धले मूल्य बढाउने र यस वर्ष विश्वमा खाद्यान्नको मूल्य १५ प्रतिशतसम्म बढ्न सक्ने अनुमान गर्छन्।

यस्तै भारतको निर्यात प्रतिबन्ध विशेष रूपमा उपयुक्त समयमा नआएको संयुक्त राष्ट्रको खाद्य तथा कृषि संगठन (एफएओ) का चामल बजार विश्लेषक शर्ली मुस्तफाको भनाइ छ।

एक त, गत जुनदेखि १४ प्रतिशतको वृद्धिसँगै सन् २०२२ को सुरुवातदेखि विश्वव्यापी चामलको मूल्य निरन्तर बढिरहेको छ। दोस्रो, बजारमा नयाँ बाली आउन अझै तीन महिना बाँकी रहेकाले आपूर्ति शृंखला तनावमा छ।

दक्षिण एसियामा प्रतिकूल मौसम, भारतमा असमान मनसुन वर्षा र पाकिस्तानमा बाढीले पुर्‍याएको क्षतिले आपूर्ति प्रभावित भएको छ। मलको मूल्य बढेपछि धान उत्पादनको लागत बढेको हो। मुद्राहरूको अवमूल्यनले धेरै देशहरूको लागि आयात लागत बढाएको छ। तर उच्च मुद्रास्फीतिले व्यापारको उधारो लागत बढाएको छ।

‘हामीसँग यस्तो अवस्था छ जहाँ मूल्य बढाउन आयातकर्ताहरू बाध्य छन्। यी खरिदारहरूले थप मूल्यवृद्धिको सामना गर्न सक्ने स्थितिमा छन् कि छैनन् भनेर हेर्न बाँकी छ,’ मुस्तफा भन्छिन्।

भारतसँग यसको रणनीतिक भण्डार र सार्वजनिक वितरण प्रणाली (पीडीएस) का लागि आवश्यकताभन्दा तीन गुणा बढी छ। भारतसँग मात्र ४ करोड १० लाख टन चामलको भण्डार छ, जसले ७० करोडभन्दा बढी गरिबहरूलाई सस्तोमा चामल दिन्छ।

गत वर्षदेखि भारतले खाद्य मुद्रास्फीतिको सामना गरेको छ। घरेलु चामलको मूल्य गत अक्टोबरदेखि ३० प्रतिशतभन्दा बढी बढेको छ। यसको परिणामस्वरूप अर्को वर्षको आम चुनाव अघि सरकारमाथि राजनीतिक दबाब बढेको छ।

साथै, आगामी महिनाहरूमा राज्य-स्तरीय चुनावको मेजबानसँगै जीवनयापनको बढ्दो लागतले सरकारलाई चुनौती खडा गरेको छ। ‘गैर-बासमती चामलको निकासीमा प्रतिबन्ध लगाउने कार्य धेरै हदसम्म सावधानीपूर्ण छ र आशा छ कि यो अस्थायी साबित हुनेछ भन्ने मलाई शंका छ,’ इन्टरनेशनल फूड पोलिसी रिसर्च इन्स्टिच्युट (इफ्प्री) का जोसेफ ग्लाबरले भने।

भारतको कृषि नीतिका विज्ञ देविन्दर शर्मा भन्छन्, ‘एल निनो मौसमको ढाँचा पछि हट्दै जाँदा दक्षिणमा धान उब्जाउने क्षेत्रहरू पनि सुक्खा वर्षाको जोखिममा परेकाले यो वर्ष सरकारले अनुमानित उत्पादनमा कमी ल्याउने प्रयास गरिरहेको अनुमान गरेको छ।’

धेरैले भारतले चामलको निर्यात प्रतिबन्ध लगाउनबाट जोगिनुपर्छ भन्ने विश्वास गर्छन् किनभने यो विश्वव्यापी खाद्य सुरक्षाको लागि हानिकारक छ। इफ्प्रीका अनुसार करिब ४२ देशहरूमा आधाभन्दा बढी चामल आयात भारतबाट हुन्छ।

नेपालसहित ४२ देशहरु चामलमा भारतमाथि निर्भर

धेरैले भारतले चामलको निर्यात प्रतिबन्ध लगाउनबाट जोगिनुपर्छ भन्ने विश्वास गर्छन् किनभने यो विश्वव्यापी खाद्य सुरक्षाको लागि हानिकारक छ। इफ्प्रीका अनुसार करिब ४२ देशहरूमा आधाभन्दा बढी चामल आयात भारतबाट हुन्छ।

जसमा नेपाल पनि एउटा त्यस्तै भारतसँग चामलमा निर्भर हुने देश हो। यसमा धेरै अफ्रिकी राष्ट्रहरूमा चामल आयातमा भारतको बजार हिस्सा ८० प्रतिशत नाघेको छ।

एसियाका शीर्ष उपभोग गर्ने देशहरूमा बंगलादेश, भुटान, कम्बोडिया, इन्डोनेसिया, थाइल्याण्ड र श्रीलंका छन्। उदाहरणका लागि दैनिक कुल क्यालोरी खपतमा चामल खपतको अंश ४० प्रतिशतदेखि ६७ प्रतिशतसम्म रहेको छ।

‘यी प्रतिबन्धहरूले कमजोर मानिसहरूलाई सबैभन्दा बढी चोट पुर्‍याएको छ। किनभने तिनीहरूले आफ्नो आम्दानीको ठूलो हिस्सा खाना किन्नमा समर्पित गर्छन्,’ मुस्तफा भन्छिन्, ‘चामलको बढ्दो मूल्यहरूले उनीहरूले उपभोग गर्ने खानाको मात्रा घटाउन वा पौष्टिक रूपमा राम्रो नहुने विकल्पहरूमा स्विच गर्न वा आवास र खाना जस्ता अन्य आधारभूत आवश्यकताहरूमा खर्च कटौती गर्न बाध्य पार्न सक्छ।’

उनीहरु भारत जी-२० मा ग्लोबल साउथको जिम्मेवार नेता बन्नको लागि यस्तो अचानक प्रतिबन्धबाट बच्नुपर्ने बताउँछन्। अहिले लगाइएको प्रतिबन्धले भारतलाई ठूलो क्षति पुर्‍याउने छ।

युक्रेनमा रुसी आक्रमणपछि खाद्यान्न निर्यात प्रतिबन्ध लगाउने देश १६ पुगे

भारतको प्रतिबन्धले खाद्य सुरक्षाको आधारमा देशहरूमा केही सरकारी ढुवानीलाई अनुमति दिन्छ। खाद्य निर्यात प्रतिबन्ध नयाँ होइन।

गत वर्ष युक्रेनमा रुसी आक्रमणपछि खाद्यान्नमा निर्यात प्रतिबन्ध लगाउने देशको संख्या तीनबाट बढेर १६ पुगेको इफ्प्रीले जनाएको छ। इन्डोनेसियाले पाम तेल निर्यातमा प्रतिबन्ध लगायो भने अर्जेन्टिनाले गाईको मासु निर्यातमा प्रतिबन्ध लगायो।

यस्तै टर्की र किर्गिजस्तानले अन्न उत्पादनहरूको दायरामा प्रतिबन्ध लगाए। कोभिड महामारीको पहिलो चार हप्तामा केही २१ देशहरूले विभिन्न उत्पादनहरूमा निर्यात प्रतिबन्धहरू लागू गरेका थिए।

विज्ञहरु- भारतको निर्यात प्रतिबन्धले ठूलो जोखिम निम्त्याउँछ

विज्ञहरू भन्छन् – भारतको निर्यात प्रतिबन्धले ठूलो जोखिम निम्त्याउँछ।

यसले पक्कै पनि सेतो चामलको विश्वव्यापी मूल्यमा स्पाइक निम्त्याउने र धेरै अफ्रिकी राष्ट्रहरूको खाद्य सुरक्षामा प्रतिकूल असर पुर्‍याउने उनीहरुले चेतावनी दिएका छन्।

दिल्लीमा रहेको इन्डियन काउन्सिल फर रिसर्च अन इन्टरनेशनल इकोनोमिक रिलेसन (आईक्रियर) थिंक ट्यांकका अशोक गुलाटी र राय दासले यस्तो चेतावनी दिएका हुन्। ।

उनीहरु भारत जी-२० मा ग्लोबल साउथको जिम्मेवार नेता बन्नको लागि यस्तो अचानक प्रतिबन्धबाट बच्नुपर्ने बताउँछन्। त्यसैले अहिले लगाइएको यो प्रतिबन्धले भारतलाई ठूलो क्षति पुर्‍याउने छ। भारतलाई चामल आपूर्तिकर्ताको रूपमा धेरै अविश्वसवास गरिने उनीहरु बताउँछन्।