पोखरा। ‘अब त यस्तो लाग्न थालिसक्यो एक दिन जंगल नपस्दा र जंगली जनावर नदेख्दा केही कुरा बिर्सिएजस्तो, केही कुरा छुटेजस्तो अनि जनावरले आफूलाई पर्खेजस्तो लाग्छ,’ भनाइ हो तीन वर्षदेखि चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जमा ‘नेचर गाइड’का रूपमा कार्यरत एलिना चौधरीको।

उनका लागि जंगल केवल कार्यक्षेत्र मात्र नभइ सन्तुष्टिको स्रोतसमेत बनेको छ। उनको दिनचर्या अब स्वदेशी–विदेशी पर्यटकलाई प्रकृति र वन्यजन्तुको अवलोकन गराउँदै बित्छ। ‘असहजता, चुनौती, कठिनाइ यी सबैसँग जुध्दै पर्यटकलाई हाम्रो प्रकृति र वन्यजन्तुको जानकारी दिनु अनि तिनीहरूको अनुहारमा खुसी देख्नुजस्तो आनन्द अरू केमा मिल्ला र !,’ उनी भन्छिन्, ‘प्रकृतिसँग बिताएको प्रत्येक क्षण अमूल्य हुन्छ, त्यसलाई महसुस गर्न जान्नु नै आनन्द रहेछ।’

बाल्यकाल जंगल छेउमै बितेकाले एलिनाका लागि जंगली जनावरसँगको जम्काभेट सामान्य थियो। बिहान चराचुरुङ्गीको आवाज, शीतल हावाको स्पर्श, हरियालीको आनन्द यिनै कुराले उहाँलाई प्रकृतिप्रति झन् नजिक बनायो। यही लगावले व्यावसायिक रूपमा नेचर गाइड बन्न प्रेरित गर्‍यो।

नेचर गाइडको औपचारिक तालिमपछि उनले चितवनको मेघौलीस्थित बाराही जंगल लजबाट काम थालेकी हुन्। अचेल उनको दैनिकी पर्यटकको तालिकाअनुसार कहिले बोट सफारी गाइड, कहिले जिप सफारी गाइड त कहिले ‘जंगल वाक’मा गाइडका रुपमा हुने गर्छ। अलि बढी चुनौतीचाहिँ जंगल वाकमा हुन्छ।

एलिना भन्छिन्, ‘कतिबेला कुन जनावरसँग जम्काभेट हुने हो थाहा हुँदैन, डर हुन्छ। तर त्यही डरभित्रको रोमाञ्चकता नै जंगल सफारीको सौन्दर्य हो।’ प्रकृतिका विविधताको ज्ञानसँगै जंगली जनावरसँग जोगिने विशेष कला नेचर गाइडमा हुनुपर्ने उनी बताउँछिन्।

सन् २०१९ मा नेचर गाइडको प्रमाणपत्र प्राप्त गरेकी उनले आत्मविश्वासका साथ आफूलाई सबल बनाएकी छन्। वन्यजन्तु संरक्षण, दिगो पर्यटन र महिलाको सशक्तिकरणमा योगदान पुर्‍याएबापत उनले अन्तर्राष्ट्रिय ‘टफ–टाइगर्स लज न्याचुरलिस्ट अफ दी इयर २०२४’ अवार्ड समेत जित्न सफल भइसकेकी छन्। यो उपाधि जित्ने उनी पहिलो नेपाली महिला पनि हुन्।

एलिनासँग पर्यटकहरूसँग बिताएका कयौँ सम्झनाहरू छन्। तीमध्ये एउटा घटना स्मरणमा ताजै छ। ‘एक महिनाअघि एक नेपाली पर्यटक जंगल सफारी गर्न आउनुभएको थियो। यसअघि १२–१५ पटक जंगल सफारीमा उहाँले कहिल्यै बाघ देख्ने अवसर मिलेनछ। त्यो दिन संयोगवश, मैले गाइड गरिरहेको बेला उहाँले बाघ देख्नुभयो। उहाँ खुसीसँग एकदम भावुक भएर रुन पो थाल्नुभयो,’ एलिनाले सुनाइन, ‘खै किन हो कुन्नि, मैले सोध्न पनि सकिनँ। सायद, बाघ देख्ने उहाँको वर्षौंको सपना पूरा भएर पो हो कि।’ थुप्रै अनुभवसँग एलिनाको दिनचर्या जंगल र नदी किनारमा प्रकृतिसँग साक्षात्कार गर्दै बितेको छ।

त्यसो त चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज छेउमा घर भएकी २३ वर्षीया सुदीक्षा कुमालको दैनिकी पनि उस्तै छ। स्नातक तेस्रो वर्षमा अध्ययनरत कुमाल बाल्यकालदेखि नै प्रकृति र वन्यजन्तुप्रति रुचि राख्ने आफ्नै दिदीबाट प्रेरणा लिएर नेचर गाइड बन्ने निर्णय गरेको सुनाउँछिन्। ‘मेरो दिदी पनि यो क्षेत्रमा हुनुहुन्छ। उहाँकै प्रेरणाले मैले पनि नेचर गाइडको तालिम लिएँ। वन्यजन्तु संरक्षण र प्रकृतिसँग नजिक रहेर काम गर्ने अवसर पाएँ,’ उनले भनिन्।

दुई वर्षदेखि पर्यटन क्षेत्रमा सक्रिय उनले पर्यटकलाई चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जको जैविक विविधता, वन्यजन्तु संरक्षण र वातावरणीय सन्तुलनका बारेमा जानकारी दिँदै आएकी छन्। नेचर गाइडिङ सजिलो थिएन। परम्परागत रूपमा पुरुषहरूको वर्चस्व रहेको क्षेत्रमा आफूलाई स्थापित गर्न सामाजिक सोच भत्काएर पर्यटकलाई विश्वस्त बनाउनु थियो।

‘सुरुमा कतिपयले महिलाले यो पेसा गर्न सक्छ भन्ने नै विश्वास गर्दैनथे। चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जमा गैंडासहित बाघ, भालुजस्ता वन्यजन्तु छन्। पर्यटकलाई जंगल सफारीमा लैजानु जोखिमपूर्ण पनि हुन सक्छ,’ सुदीक्षाले भनिन्। मौसमको प्रतिकूलता, गर्मी वा वर्षामा बाटो हिलाम्य हुनु, कीराहरूको प्रकोपलगायत प्राकृतिक चुनौती पनि उस्तै हुन्छन्।

वातावरण विज्ञान पढेकी पूर्वी चितवनकी सकिना महतो आफू पढाइ अनुसारको पेसामा रमाइरहेको बताउँछिन्। उनी काम गर्न थालेको नौ महिना भयो। ‘प्रकृतिप्रेमी र जनावर संरक्षणमा बढी चासो भएकै कारण मैले वातावरण विज्ञान पढेँ र यो क्षेत्रलाई पेसा बनाएर अघि बढेकी छु,’ उनले भनिन्। कठिन पेसा भए पनि आत्मसन्तुष्टि मिलेको उनको भनाइ छ।

‘सहज त पक्कै छैन यो अलि जोखिम साहसिकताभित्र पर्छ। कुनै समय यो क्षेत्रमा महिला कल्पना गरिँदैनथ्यो तर अहिले महिलाका निडरताका साथ आउन थालेका छन्,,’ उनले भनिन्। पर्यटकको जंगल अनुभवलाई अविस्मरणीय बनाउन आफ्नो ज्ञान, सीप, कौशलतालाई प्रदर्शन गरिरहेको उनको भनाइ छ।

चितवन योगी टोलकी बीबीएस अध्ययनरत २० वर्षीय प्रभा कुमाल एक वर्षदेखि यो क्षेत्रमा क्रियाशील छिन्। बाल्यकालदेखि नै वन्यजन्तुप्रति रुचिले उनलाई वन्यजन्तुमा आकर्षित गर्‍यो। जंगल वरिपरि नै जन्मे-हुर्केका कारण वन्यजन्तुसँगको आत्मीयले नै यस क्षेत्रप्रति आकर्षित गरेको उनी बताउँछिन्।

‘जंगल र जनावरसँगको अनुभव त पहिले नै थियो तर व्यावसायिक कलाका लागि नेचर गाइडको विशेष कोर्ष पूरा गरी यो क्षेत्रमा प्रवेश गरेँ, यसले थप ज्ञान र आत्मविश्वास बढायो,’ उनले भनिन्।

पुरुषहरूको वर्चस्व रहेको क्षेत्रमा वन्यजन्तु संरक्षण, साहसिक पर्यटन र महिला सशक्तिकरणको नमूनाका रुपमा महिला नेचर गाइडलाई लिन सकिने बाराहीजंगल लजका सञ्चालक विप्लव पौडेल बताउँछन्। ‘सुरुमा यो क्षेत्रमा महिलाहरूको सङ्ख्या निकै कम थियो। अहिले भने महिला नेचर गाइडहरूको सङ्ख्या बढ्दै गएको देख्दा खुसी लाग्छ,’ उनले भने, ‘आत्मविश्वास, दक्षता र मेहनत प्रशंसनीय छ।’

नेचर गाइड महिलाहरुको उपस्थितिले स्थानीय समुदायमा महिला सशक्तीकरणको सन्देश प्रवाह गर्न सहयोगी बनेको पौडेल बताउँछन्। ‘हामीले बाराही जंगल लजबाट महिला गाइडहरूलाई प्रवर्धन गर्दै आएका छौं। महिला ज्ञान, सीप र क्षमताका आधारमा अवसर पनि दिँदै आएका छौं,’ उनले भने।

महिलाका लागि सीप विकास, तालिम र अवसरको सुनिश्चिततामा सरोकारवालाले अझ ध्यान दिन आवश्यक रहेको उनको भनाइ छ। फोटो, भिडियोमार्फत पर्यटन प्रवर्धननमा सक्रिय फोटो पत्रकार संघ कास्कीका अध्यक्ष राम गुरुङले ‘फोटो वाक एट मेघौली यात्रा’ मा नेचर गाइड महिलाले पर्यटकलाई गाइडिङ गरिरहेका दृश्य निकै गर्विलो लागेको बताए।

‘केही वर्षअघि मात्रै जंगल सफारी, बोट सफारी जस्ता साहसिक गतिविधिमा पुरुष गाइड नै प्रमुख रुपमा देखिन्थे तर अहिले त्यो ठाउँमा महिला नेचर गाइड देखिनु निकै राम्रो र सकारात्मक पक्ष हो,’ गुरुङले बने, ‘वन्यजन्तु, जैविक विविधता, स्थानीय संस्कृतिलगायतका ज्ञानसँगै यस क्षेत्रमा महिला सहभागिताले पर्यटन व्यवसायमा मात्र होइन, समाजमा पनि सकारात्मक सन्देश प्रवाह भएको छ।’

वन, वन्यजन्तु र वातावरण संरक्षणका क्षेत्रमा क्रियाशील राष्ट्रिय प्रकृति संरक्षण कोषअन्तर्गतको जैविक विविधता संरक्षण केन्द्रले नेचर गाइड तालिम सञ्चालन गर्दै आएको छ। जैविक विविधता संरक्षण केन्द्र सौराहाका वरिष्ठ रेन्जर ऋषि सुवेदीले पर्याप्त ज्ञान, आत्मविश्वास र लगावका साथ नेचर गाइड महिला यस क्षेत्र प्रवेश गरेको बताए। ‘नेचर गाइड तालिममा अहिले महिलाको गर्विलो सहभागिता हुँदै व्यावसायिकतमा दक्ष जनशक्तिका रुपमा देख्न पाएका छौं,’ उनले भने, ‘यो खुसीको कुरा हो, उनीहरुलाई अब आवश्यक तालिम दिएर थप चुनौतीको सामना गर्न सक्ने बताउनुपर्छ।’

उनका अनुसार, २०४६/४७ सालदेखि सुरु भएको नेचर गाइड तालिम सुरुमा विदेशी स्वयंसेवीहरूद्वारा प्रदान गरिन्थ्यो। जब निकुञ्ज नियमावलीमा ‘तालिम प्राप्त नेचर गाइडले मात्र पर्यटक घुमाउन पाउने’ व्यवस्था गरियो, त्यसपछि कोषले १५ दिने पाठ्यक्रम तयार गरी वातावरण मन्त्रालयबाट स्वीकृति लिएर तालिम दिन थाल्यो।

तालिम प्राप्त नेचर गाइडबाट जंगल क्षेत्रभित्र हुने वन्यजन्तु चोरी–निकासीलगायतका अन्य कुराको पनि सूचना आउने भएकाले संरक्षणमा भूमिका महत्वपूर्ण हुने उनको भनाइ छ। तालिममा सहभागी हुन कम्तीमा एसइई उत्तीर्ण हुनुपर्छ। स्थानीय तथा मध्यवर्ती क्षेत्रका बासिन्दालाई प्राथमिकता दिइन्छ। तालिमपछि लिखित तथा अन्तर्वार्ता परीक्षामा कम्तीमा ६० प्रतिशत अंक ल्याउनुपर्ने हुन्छ।

उक्त मापदण्ड पूरा गरेपछि मात्र नेचर गाइडका लागि योग्य मानिन्छ। हालसम्म करिब एक हजार ७०० जनाले तालिम लिइसकेका छन्। महिलाको सङ्ख्या १० देखि १५ प्रतिशतको हाराहारीमा छ। नेचर गाइडले मासिक ३० हजारदेखि ५० हजार रुपैयाँसम्म आम्दानी गरिरहेका छन्।

पर्यटकलाई पूर्ण दिनको गाइडिङ गरेबापत १ हजार ५०० देखि दुई हजार रुपैयाँसम्म पारिश्रमिक प्राप्त हुन्छ भने आधा दिनको ८०० देखि एक हजारसम्म हुने गर्दछ। भारतलगायत अन्य देशमा समेत यहाँबाट तालिम लिएका गाइडले रोजगारी पाएका उदाहरणहरू रहेको सुवेदीले बताए।

थ्री सिस्टर एड्भेन्चर ट्रेकिङ एन्ड महिला सशक्तिकरण नेपालकी संस्थापक लक्की कार्की परम्परागत रूपमा पुरुषहरूको वर्चस्वमा सीमित पेसामा महिलाले त्यो सीमालाई तोड्दै अगाडि बढ्नु महिला सशक्तिकरणको नमूना भएको बताउँछिन्। ‘महिला नेचर गाइडहरू आफ्नो पेसा मात्र निर्वाह गरिरहेका छैनन्, उनीहरूले स्थानीय समुदायमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याउने प्रेरणादायी शक्ति बनेका छन्। फरक क्षेत्रमा पनि महिला अब्बल छन् भन्ने उदाहरण बनेका छन्,’ कार्की भन्छिन्, ‘पहिले महिलालाई संरक्षणको विषय बनाइन्थ्यो, आज उनीहरू संरक्षणका संवाहक बनेका छन्, हिजो सीमित भूमिका दिइन्थ्यो, आज नेतृत्वदायी र चुनौतीपूर्ण भूमिकामा देखापरिरहेका छन्।’ रासस